علل پیدایش و تطور مذاهب کلامی
کلام - تاریخ / اسلام - فرقهها
نویسنده در فصل اول با «ترمینولوژی دقیق واژگانی» تعاریف مدرسه، مکتب، جریان و فرقه را مورد واکاوی قرار داده و حدود و ثغور هر اصطلاح را دقیق، تشریح کرده است. همچنین با نقبی به تاریخ صدر اسلام و صفبندی دو جریان مؤمنان و منافقان به ارائه تحلیلی تاریخی - سیاسی از آبشخور فرقهسازی در صدر اسلام میپردازد و با ارائه شواهدی به نقش جریان نفاق در شق عصای مسلمین و فرقهسازی میپردازد و شواهد مکفی بر این ادعا میآورد. نگارنده در بحث تحلیلی دیگر با ترسیم بسترهای متعدد به روشهای جریان نفاق برای تبدیل جریان سیاسی به جریان اعتقادی پرداخته و روشهای منع کتابت، جریان تحریف، بهرهگیری از قصهسرایان و استفاده از تورات و انجیل را ابزارهایی قوی برای نیل به این غایت معرفی می نماید. در گام بعدی با نگاهی به مدارس اعتقادی سه بومشهر حجاز، شام و عراق به توصیف مؤلفهها و تمایزات این سه مدرسه می پردازد و خاستگاه و علل و زمینههای این بومشهرهای ملل و محل را زیر ذرهبین قرار می دهد. در بحث تحلیلی دیگر این اثر، مؤلف با نمونههای مصداقی مذاهب متعدد (اباضیه، اهل حدیث، زیدیه و...) به بررسی چگونگی تبدیل مدارس به فِرق انحرافی، پرداخته است. همچنین نویسنده با بررسی موضوعاتی مهم در جریان فکری جهان اسلام مثل غلو و نهضت ترجمه و نهضت هلنیسم به نقش این مباحث مهم در فرقهگرایی و جریان فکری جهان اسلام میپردازد. از ظرافتهای این نوشتار، تمایز مبادی ورودی نهضت ترجمه در سه بومشهر خراسان، بغداد و اندلس است که در این کتاب تمایزات، تشابهات و تأثیرات این درگاههای ورودی بهصورت دقیق، مورد بررسی قرار گرفته است و تمایزات فکری دانشمندان این درگاهها را واکاوی کرده است. نویسنده این اثر با بررسی ملل، نحل و جریانات نخستین تا سدههای میانی و معاصر بهصورت جریانشناسی و تحلیلهای زمینهای به معرفی خاستگاهها و عوامل و شرایط تاریخی آنها، پرداخته است.