فرهنگ و تمدن اسلامی در ماوراءالنهر: از سقوط سامانیان تا برآمدن مغولان
پیشینة روشن تمدنی و فرهنگی ماوراءالنهر در روزگار سامانیان چنان بود که یکی از قطبهای مهم جهان اسلام به شمار میرفت. همچنین این منطقه بعد از سلطة مغول و در سدههای هفتم، هشتم و نهم هـ .، وضع درخور توجهی داشت و دوباره در دورة تیموریان به یکی از مهمترین مراکز تمدنی عالم اسلام تبدیل شده بود. با توجه به این مطالب، چنین به نظر میرسد که در فاصلة سقوط سامانیان تا آمدن مغولان، سیر جریان فرهنگ و تمدن تا حدودی ضعیفتر و کندتر از روزگار سامانیان ادامه داشته و این منطقه به عنوان یکی از بخشهای عالم اسلام نمیتوانسته است دچار انحطاط یا سقوط فرهنگی و تمدنی مطلق شده باشد. پژوهش حاضر بر آن است تا ضمن بازنمای تاریخ این دوره، تصویری از حیات تمدنی و حتی پویایی و شکوفایی آن را در ماوراءالنهر به رغم تصورات منفینگرانه، نشان دهد. بدینمنظور، نخست جغرافیای تاریخی ماوراءالنهر از این سده (پس از سامانیان) بررسی شده است، سپس مختصری وضع سیاسی و حکومتی منطقه از زمان سامانیان تا هجوم مغول تشریح شده و به صورت عمده به سلسلة قراخانیان معطوف شده است. آنگاه به ترتیب از نهادهای آموزشی و علوم (دینی، ادبی، طبیعی و...) در این دوره بحث شده است. پس از آن، ادیان و فرقة اسلامی، معماری و هنر، امور دیوانی و اقتصادی و طبقات اجتماعی تحلیل شده است. لازم به ذکر است که شکل ساختاری این پژوهش در برخی از بخشهای کتاب، از کتاب «تاریخ متمدن اسلامی در قلمرو سامانیان» نوشتة آقای دکتر «ناجی» الگوبرداری شده است.