آیینهی مشروطه
کتاب حاضر تصحیحی است از تنها نسخهی دستنویس این اثر که در کتابخانهی ملی تبریز، گنجینهی مرحوم حاجمحمد نخجوانی و به شمارهی 3360 نگهداری میشود. این نسخه به وسیلهی شخصی با نام سودایی دستگردی کتابت شده و منظومهای است که دو دهه پس از انقلاب مشروطیت سروده شده و متضمن دیدگاه اقشار مختلف مردم نسبت به این رویداد و پیامدهای آن است. این منظومه 2700 بیت دارد و با مقدمهای به نثر آغاز میگردد و در عین برخورداری از یک دستی، دارای دو بخش است که کاملا از یکدیگر متمایز هستند: نخست "تاریخ باستانی ایران". این بخش تحت عناوین "احوال مه آبادیان" و "احوال پیشدادیان" اشارهای است گذرا به تاریخ اساطیری ایران. در لابهلای مطالب این بخش داستانی با عنوان "باغ دهقان" گنجانده شده است که در واقع تمثیلی است از جامعهی ایران ودیگر جوامع شرقی و این که چگونه روبهان (سفیران غربی) راه را برای ورود خرس و گرگ در روس و انگلیس، هموار میسازند. بخش دوم با عنوان "حکایت سیاح و مرد دهقان"، بر پایه یک مناظرهی چهارنفره میان دهقان، سیاح، جوان فرهنگیمآب (پسر دهقان) و شیخ قریه شکل گرفته است. هریک از این افراد، نمایندهی فکری و نماد بخشی از جامعهی ایران آن روزگار هستند. دهقان، نماد زحمتکشان ایرانی است که روزی طرفدار مشروطه بوده و اکنون پس از بیست سال، پیامدهای انقلاب، او را به تامل و سرخوردگی دچار ساخته است. سیاح، یک ایرانی جهاندیده است که وقوع انقلاب مشروطه، انگیزهی اصلی او برای بازگشت به ایران است. جوان فرهنگیمآب، نماد نسل پس از مشروطه است که به نوگرایی و تجدد، گرایشی افراطی و گاه انحرافی دارد. شیخ قریه نیز نمایندهی سنتگرایان است. این مناظره با وجود آن که چهار طرف (دهقان، سیاح، جوان و شیخ) دارد، اما بحث اصلی میان نمایندهی نوگرایان (جوانفرنگی مآب) و نمایندهی سنتگرایان (شیخ قریه) درمیگیرد که بر سر دفاع از اصول فکری خود با یکدیگر به مناظره و گاه مجادله میپردازند.